Anar Hüseynli: “Dəyişkən iş qrafiki” modelinin tıxac probleminin həlli istiqamətində Azərbaycanda tətbiqi perspektivləri

Hazırda nəqliyyatın sıxlığı və uzun tıxacların mövcudluğu böyük şəhərlərin qarşılaşdığı ən ciddi problemlərdən biridir. Xüsusilə Bakı şəhərində iş və dərs saatlarının eyni vaxta təsadüf etməsi və ictimai nəqliyyat sisteminin ciddi surətdə yüklənməsi bu problemi daha da dərinləşdirir. Müasir dövrdə gündəlik problemimizə çevrilən tıxac vaxt itkisinə səbəb olmaqla bərabər, insanların produktivliyinə və həyat keyfiyyətinə də mənfi təsirsiz ötüşmür. Bu problemi aradan qaldırmaq üçün beynəlxalq təcrübədə rast gəlinən modellərdən biri də “dəyişkən iş qrafiki” modelidir. Bu model insanların fərqli saatlarda işləməklərini təmin etməklə, nəqliyyatın intensiv sıxlığını azaltmağa xidmət edir. “Dəyişkən iş qrafiki” modelinin tətbiqi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 30 yanvar 2025-ci il tarixli, 456 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Bakı şəhərində və ətraf ərazilərdə nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsinə dair 2025–2030-cu illər üçün Dövlət Proqramı”-da təsbit edilmişdir.

Bu məqalədə “dəyişkən iş qrafiki” modelinin tıxacın həlli istiqamətində rolu və Azərbaycanda tətbiqi perspektivləri təhlil ediləcəkdir.

Bakı şəhərində tıxacın vəziyyəti necədir?

Bakı şəhərində uzun tıxacların mövcudluğu və nəqliyyatın intensiv sıxlığı əhalinin tez-tez qarşılaşdığı ən əhəmiyyətli problemlərdəndir. Xüsusilə günün pik saatları kimi tanınan 07:00-09:30 və 17:30-20:00 saatlarında Bakı şəhərinin bir çox küçələrində, eləcə də Bakı-Sumqayıt yolunda ciddi tıxac müşahidə olunur. Bunun səbəbi isə bir çox iş yerlərinin və ali təhsil müəssisələrinin Bakı şəhərində yerləşməsi ilə bərabər, iş yerlərində və ali təhsil müəssisələrində iş və dərs saatlarının eyni saatda başlaması və bitməsi, bu səbəbdən də insanların eyni vaxtda yaşadıqları əraziləri tərk edərək hərəkət halında olmasıdır. Buna görə də, tıxacın intensivliyinin azaldılması, bu sahədə mövcud problemin həll edilməsi üçün tətbiq edilməsi zəruri olan modellərdən biri “dəyişkən iş qrafiki” modelidir.

“Dəyişkən iş qrafiki” dedikdə, nə nəzərdə tutulur?

“Dəyişkən iş qrafiki” modeli adətən tətbiq olunan iş saatlarından fərqli olaraq, işçilərin iş saatlarının başlama və bitmə müddətini daha fərqli müddət üzrə müəyyən edilməsini təmin edən bir modeldir. Bu model işçilərin eyni saatlarda işə başlayıb eyni saatlarda işdən çıxması hallarını azaltmaqla, küçələrdə və ictimai nəqliyyatda yaranan sıxlığı azaltmaq, işçilərin həyat keyfiyyətini və produktivliyini artırmaq məqsədi daşıyır. “Dəyişkən iş qrafiki” modeli 3 üsulla həyata keçirilə bilər:

• Dəyişkən iş saatları (“flexible hours”) – birbaşa olaraq, gündəlik iş saatını dəyişdirməmək şərti ilə, işçilərin müxtəlif saatlarda işə başlamasını və ona müvafiq surətdə, iş saatlarının bitməsini nəzərdə tutur. Məsələn, adətən işçilərin iş saatı 09:00-da başlayırsa, bu üsul bir sıra işçilərin iş saatlarının 08:00-10:00 aralığında (məsələn, bir qrup şəxslərin iş saatının 08:00-da, bir qrup şəxslərin iş saatının 09:30-da və s.) başlamasını nəzərdə tutur.

• Növbəli iş rejimi (“shift work”) – bu üsul işçilərin növbəli şəkildə işləməsini nəzərdə tutur. Məsələn, eyni vakant yer üzrə bir şəxs səhər növbəsində, bir şəxs günorta növbəsində, digər şəxs isə axşam növbəsində əmək funksiyalarını icra edir.

• Uzaqdan işləmə (“remote work”) – bu üsulun tətbiqi texnologiyanın inkişafı ilə əlaqədar günümüzdə praktiki cəhətdən mümkün görünür. İşin mahiyyətindən asılı olaraq, həftənin bütün günlərində və ya müəyyən günlərində və ya günün müəyyən saatlarında uzaqdan işləməyi nəzərdə tutur. İşçi həftənin müəyyən günləri və ya günün müəyyən saatları fiziki, həftənin müəyyən günləri və ya günün müəyyən saatları uzaqdan işləyirsə, bu artıq hibrid iş rejimi adlanır və bu metod artıq beynəlxalq təcrübənin bir parçası halına gəlmişdir.

“Dəyişkən iş qrafiki” modelinin müxtəlif sahələr üzrə mərhələli tətbiqi xüsusilə pik saatlarda nəqliyyatın sıxlığını azaltmağa xidmət edəcək, bu isə insanların vaxt itkisinin qarşısını alacaq, onların layiqli həyat səviyyəsinin təmin edilməsinə müsbət təsirini göstərəcəkdir.

“Dəyişkən iş qrafiki” modeli beynəlxalq praktikada tıxacın həlli istiqamətində effektiv bir vasitədirmi?

 “Dəyişkən iş qrafiki” modelinin tətbiq olunduğu dövlətlərdə bu modelin tıxacın həlli istiqamətində effektiv olub-olmadığını nəzərdən keçirək.

Avstraliya təcrübəsi göstərir ki, dəyişkən iş saatları və uzaqdan işləmə sistemi yalnız işçilər üçün əlverişli deyil, eyni zamanda, ictimai nəqliyyatda sıxlığı və yollarda tıxacları da əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Avstraliyada “dəyişkən iş qrafiki” modeli 1990-cı ildən tətbiq olunmağa başlayıb. Əvvəlcə, bu model özəl şirkətlər tərəfindən könüllü surətdə həyata keçirilib. 2009-cu ildə isə Avstraliyada dəyişkən iş qrafiki modeli üçün bir hüquqi baza – Ədalətli Əmək Qanunu (“Fair Work Act”) qəbul edilib və bu Qanunun 65-ci maddəsi ilə işçinin fərqli iş saatlarında işləməsi barədə müraciət üçün əsas olan hallar, qaydası və bu müraciətə imtina vermək üçün nəzərdə tutulan hallar göstərilmişdir. Avstraliyanın Sidney Universitetinin Biznes Məktəbinin Nəqliyyat və Logistika Araşdırmaları İnstitutunun araşdırmaları göstərir ki, Avstraliyada ənənəvi iş rejimi şəraitində səhər saat 8:00-dan 9:00-a və axşam saat 17:00-dan 18:00-a qədər olan dövr pik saatlar kimi tanınırdı və bu zaman kütləvi şəkildə işə gedən və işdən qayıdan insanlar avtomobil yollarında və ictimai nəqliyyatda ciddi sıxlıq yaradırdı. Lakin pandemiya dövründə geniş yayılmış “uzaqdan işləmə” və “dəyişkən iş saatları”modelləri bu ənənəni pozdu. Belə ki, artıq bir çox işçi ya evdən işləyir, ya da işə getmə saatlarını fərqli vaxtlara bölərək tıxacın əsas mənbəyi olan bu saatlarda yollardan istifadə etmir. Pandemiya başlamazdan əvvəl işçilərin 71%-i evdən işləmir, 29%-i isə hibrid iş rejimində işləyirdi. Lakin pandemiyanın ilk aylarında bu vəziyyət ciddi şəkildə dəyişdi. 2020-ci ilin mart ayında artıq işçilərin 30%-i həftənin beş günü evdən işləyirdi. Bunun nəticəsində isə, yollarda nəqliyyatın sıxlığında ciddi azalma müşahidə olundu. Hazırda, Avstraliya İttifaqında bir çox qurumlar hibrid iş rejimi və “dəyişkən iş saatları” modelini tətbiq edir və bu da tıxacın intensivliyinin azalmasına gətirib çıxarır.

Niderlandda isə “dəyişkən iş qrafiki” modeli 2000-ci ildən etibarən tətbiq olunmağa başlayıb. Niderlandın Nəqliyyat Siyasəti Təhlili İnstitutunun 2017-ci ildə apardığı araşdırmalar göstərir ki, 2000-2016-cı illərdə “dəyişkən iş saatları”-nın tətbiqi nəticəsində tıxac səbəbi ilə yaranan gecikmələrin müddəti 18% azalmışdır. Əgər bu model tətbiq olunmasa idi, 2000-ci illə müqayisədə 2016-cı ildə gecikmələrin müddəti 60% artacaqdı, lakin qeyd edilən modelin tətbiqi nəticəsində bu artım 42% olmuşdur. Eyni zamanda, 2016-cı ildə Niderland qanunvericiliyində işçilərin dəyişkən iş saatları üzrə işləmək üçün müraciət hüququnu nəzərdə tutan hüquqi akt – Dəyişkən İş Qanunu (“Flexible Working Act”) qəbul edilmişdir. Hazırda da Niderlandda xüsusilə dəyişkən iş saatları və hibrid iş rejimi geniş şəkildə tətbiq edilir və bu da, nəqliyyatda sıxlığın azaldılması üçün effektiv olan əsas vasitələrdən biridir.

Göründüyü kimi, “dəyişkən iş qrafiki” modeli beynəlxalq praktikada geniş tətbiq edilən və tıxacın həlli istiqamətində müsbət təsiri ilə seçilən bir modeldir.

“Dəyişkən iş qrafiki” modelinin Azərbaycanda tətbiqi üçün hansı addımlar atılmalıdır?

“Dəyişkən iş qrafiki” modelinin tətbiqi hazırda Azərbaycanda tıxacın həlli istiqamətində nəzərdə tutulan prioritet həll yollarından biridir. Bunu Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 30 yanvar 2025-ci il tarixli, 456 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Bakı şəhərində və ətraf ərazilərdə nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsinə dair 2025–2030-cu illər üçün Dövlət Proqramı” təsdiq edir. Düşünürəm ki, “dəyişkən iş qrafiki” modelinin Azərbaycanda tətbiqi yollarda sıxlığın azaldılması istiqamətində effektiv bir üsul olacaq. Bu modelin effektivliyinin daha da artması isə tıxac probleminin digər səbəblərinin aradan qaldırılması ilə daha da realizə olunacaqdır. Müsbət nəticələrə səbəb olması ehtimal edilən “dəyişkən iş qrafiki” modelinin gözləntilərə cavab verməsi üçün bir neçə tədbirlər həyata keçirilməlidir:

1. “Dəyişkən iş qrafiki” modelinin işçilər tərəfindən könüllü tətbiqi üçün normativ-hüquqi bazanın yaradılması – işçilərin könüllü surətdə dəyişkən iş qrafiki üzrə işləməsi hüququnun tanınması Azərbaycanda “dəyişkən iş qrafiki” modelinin tətbiqi baxımından, həm də bu modelin həllinə yönəldiyi nəqliyyatın sıxlığının azaldılması baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Buna görə də, ilk olaraq, Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsində “dəyişkən iş qrafiki” modeli üzrə “dəyişkən iş saatları”, “uzaqdan işləmə”, “hibrid rejim” kimi ifadələrə anlayış verilməlidir, çünki Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsində iş vaxtına və onun müxtəlif növlərinə anlayış verilsə də, “dəyişkən iş saatları”, “uzaqdan işləmə”, “hibrid rejim” anlayışları ilə bağlı heç bir definisiya və ya norma mövcud deyildir. Eyni zamanda, beynəlxalq praktikada olduğu kimi Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsinə müvafiq əlavə və dəyişikliklər edilməklə, Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsində işçilərin dəyişkən iş qrafiki üzrə işləmək üçün müraciət hüququ, müraciət hüququnun yaranmasına əsas olan hallar, müraciət qaydası, işəgötürən tərəfindən müraciətin cavablandırılması müddəti, işəgötürən tərəfindən işçinin müraciətinin təmin edilməməsinə əsas olan hallar və bu institutla bağlı digər məsələlər təsbit edilməlidir.

2. “Dəyişkən iş qrafiki” modelinin kütləvi tətbiqinə mərhələli keçid – “Dəyişkən iş qrafiki” modelinə keçid zamanı qurumun və onun struktur bölmələrinin fəaliyyət sferası, xüsusilə də vətəndaşlarla və müvafiq standart və ya qeyri-standart iş saatları üzrə əmək funksiyalarını icra edən qurumlarla münasibətləri nəzərə alınmalıdır. Məsələn, məhkəmələrdə iş saatı 09:00-18:00 olduğuna görə, müvafiq qurumların məhkəmə mübahisələri üzrə işlərlə məşğul olan struktur bölmələrinin əməkdaşlarının məhkəmə proseslərində həmin iş saatları üzrə olmalı olduğundan, “dəyişkən iş qrafiki” modelinin tətbiqi bu struktur bölmədə real görünmür. Ancaq vətəndaşlarla və ya digər dövlət qurumları ilə sıx münasibət halında olmayan qurumlarda və ya struktur bölmələrdə, məsələn, mühasibatlıq, analitika, bəzi hallarda insan resursları bölmələri və s. barəsində “dəyişkən iş qrafiki” modeli tətbiq oluna bilər. Bu çərçivədə işçilər “uzaqdan işləmə” və ya “dəyişkən iş saatları” üsulları vasitəsilə işləyə bilərlər. Bu sferada işçinin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi üçün əsas meyar onun iş yerində fiziki olub-olmaması və ya hansı saatlarda işdə olub-olmaması deyil, faydalı iş əmsalının, yəni işin nəticəsinin keyfiyyətinin olması daha məqbul görünür.

3. Maarifləndirmə tədbirlərinin həyata keçirilməsi – “Dəyişkən iş qrafiki” modelinin tıxacın həlli istiqamətində, həmçinin insanların həyat keyfiyyətinə və produktivliyinə müsbət təsirləri barədə işçilərin və işəgötürənlərin məlumatlandırılması bu model barədə daha geniş təsəvvür yaradacaq və qeyd edilən subyektlərdə bu modelin tətbiqinə maraq yaranacaqdır.

4. Ali təhsil müəssisələrində üç növbəli dərs sisteminə keçid – Ali təhsil müəssisələrində bakalavr pilləsi üzrə dərslər, əsasən, iki növbə üzrə – səhər və günorta növbəsində təşkil edilir. Dərslərin üç növbə üzrə – səhər, günorta və axşam növbəsi üzrə təşkil edilməsi ilə Bakı şəhərində olan yollarda günün müxtəlif saatlarında tələbələrin hərəkəti daha balanslı tənzimlənə bilər.

Nəticə

“Dəyişkən iş qrafiki” modeli həm nəqliyyatın sıxlığının azaldılmasında, həm də işçilərin əmək məhsuldarlığının və həyat keyfiyyətinin artırılmasında əhəmiyyətli rola malikdir. Avstraliya və Niderland təcrübəsi bu modelin həm nəqliyat sıxlığının azaldılması baxımından, həm də əmək münasibətlərinin müasir dövrün imkanlarından istifadə etməklə, hazırki dövrün tələblərinə uyğunlaşdırılması baxımından xüsusi əhəmiyyətə malik olduğunu göstərdi. Bakı şəhərində tıxac probleminin aktuallığını nəzərə alaraq, bu modelin Azərbaycanda mərhələli şəkildə tətbiqi olduqca vacibdir. Buna görə də, ilk növbədə, “dəyişkən iş qrafiki” modelinin işçilər tərəfindən könüllü tətbiqi üçün normativ-hüquqi baza yaradılmalı, “dəyişkən iş qrafiki” modelinə keçid zamanı qurumların və ya onun struktur bölmələrinin vətəndaşlarla, digər qurumlar və onların struktur bölmələri ilə qarşılıqlı əlaqəsi nəzərə alınmalı, işçilər və işəgötürənlər arasında maarifləndirmə tədbirləri həyata keçirilməli, ali təhsil müəssisələrində bakalavr pilləsi üzrə iki növbəli dərs rejimindən üç növbəli dərs rejiminə keçid edilməlidir. Bununla bərabər, yollardakı sıxlığın daha da azaldılması məqsədilə “dəyişkən iş qrafiki” modeli ilə bərabər, tıxaca səbəb olan digər problemlər də aradan qaldırılmalıdır ki, bu da “dəyişkən iş qrafiki” modelinin tətbiqinin daha da səmərəliliyini artıracaqdır.

Anar Hüseynli

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında

Dövlət İdarəçilik Akademiyasının

Hüquqşünaslıq ixtisası üzrə IV kurs tələbəsi